Độc đáo cuốn sách "Loan - Từ cuộc đời của một con chim phượng hoàng"

Bìa cuốn sách với hình ảnh bà Loan (Đậu Thị Cúc) trong trang phục áo dài truyền thống Việt Nam

Cuốn sách viết về mẹ Loan của chị, tên thật là Đậu Thị Cúc, sinh năm 1929 ở một làng quê gần thị xã Hà Tĩnh – nay là thành phố Hà Tĩnh, mất năm 2003 ở gần thành phố Tours, Cộng hoà Pháp.

Cuốn sách thu hút tôi trước hết vì câu chuyện về một phụ nữ quê tôi và là một cuốn sách hiếm hoi tái hiện bối cảnh Hà Tĩnh thời thuộc Pháp. Theo các miêu tả rải rác ở phần đầu của truyện, nơi Loan trải qua tuổi thơ của mình, là một làng quê miền Trung làm nghề nông và săn bắn, có con sông chảy qua, cách không xa rừng rậm nơi cha của Loan vẫn vào đi săn và không xa biên giới Lào. Nơi đó cũng gần đường cái quan (quốc lộ 1A) và rất gần thị xã Hà Tĩnh (bây giờ là thành phố Hà Tĩnh), đủ để một cô bé 6 tuổi hằng ngày có thể đi bộ bê rổ kẹo kéo tới đứng bán rong trước cửa một rạp chiếu bóng (thời thuộc Pháp, thị xã Hà Tĩnh có rạp chiếu bóng tư nhân Tài Phán), gần chợ và gần bốt gác của Pháp ngày xưa.

Tôi tò mò hỏi tác giả nhiều hơn về làng quê đó nhưng chị không biết rõ làng quê đó thuộc huyện nào, vì chị chỉ hình dung và thuật lại theo lời kể của mẹ.

Loan đã trải qua tuổi thơ êm đềm, cho dù những bất bình đã ngấm ngầm trong cô từ bé, nhưng dù sao đó vẫn là những ngày êm đẹp trước khi phải từ bỏ gia đình và quê hương ra đi tìm chân trời tự do cho mình. Loan là một phụ nữ không an phận, nhất định không cam chịu. Ngay từ lúc còn rất nhỏ cô đã nhận ra sự bất công của một xã hội trọng nam khinh nữ, mà theo cô, người phụ nữ An Nam chẳng có giá trị gì so với người đàn ông An Nam (nhưng dưới thời nửa phong kiến nửa thuộc địa, so với một người châu Âu thì người đàn ông An Nam cũng vô giá trị như một người đàn bà, theo so sánh một cách mỉa mai của cô).

Trong gia đình người cha và anh cả có thể bất thình lình tìm một lí do để đánh đập dã man con gái hay em gái của mình không chút thương xót vì họ có quyền đó, có thể gả bán con gái hay em gái để đổi lấy một thửa ruộng và hai con lợn. Phụ nữ không có quyền đi học, chỉ có bổn phận lo việc gia đình, phục vụ những người đàn ông trong gia đình một cách cam chịu.

Một trang trong 400 trang sách về bà Loan

Mẹ của Loan là điển hình của những người phụ nữ như thế. Loan từ nhỏ đã có tư tưởng “nổi loạn” chống lại cái trật tự phi lý đó: Cô lấy trộm sách của anh để học chữ và chịu trận đòn khi bị anh phát hiện vẫn không chịu từ bỏ, dám đi ăn trộm đồ vặt để đổi lấy việc học chữ từ bọn con trai trong xóm, và “nổi loạn” lớn nhất là việc bỏ nhà đi, từ Hà Tĩnh ra Hải Phòng để phản đối cuộc hôn nhân mà nói đúng hơn là gả bán do bố, và sau đó là anh cả sắp đặt. Không cam chịu sự bất công và ngược đãi, cô trốn chạy để được tự do quyết định vận mệnh của mình.

Cô không chỉ chống đối sự bất công trong xã hội An Nam, mà khi cùng chồng sang Pháp, còn chống đối cả những kì thị sắc tộc xảy ra trong xã hội Pháp những năm giữa thế kỉ XX. Tôi nhìn thấy ở Loan tính cách của một con người xứ Nghệ: Chăm chỉ chịu khó, ham học, không chịu khuất phục và luôn mang trong mình tinh thần phản kháng quyết liệt chống lại bất công và áp bức trong cuộc sống đời thường, không chịu đầu hàng dù gặp bất cứ khó khăn nào, ý chí sinh tồn mạnh mẽ.

Bà Đậu Thị Cúc (Loan) thời trẻ (Ảnh: Isabellemueller.de)

Lịch sử được tái hiện dưới góc nhìn của một người dân bình thường không quan tâm đến chiến sự và chính sự. Loan không phải là một nhân vật lịch sử nhưng cô đã cuốn vào vòng xoáy lịch sử. Cuộc đời của cô đã trải qua những thời kỳ biến động của đất nước và chịu ảnh hưởng trực tiếp bởi những biến động đó: Một đất nước có vua và bị Pháp đô hộ, việc cướp bóc của phát xít Nhật, nạn đói khủng khiếp, cuộc chiến tranh chống Pháp và chống Nhật của Việt Minh, thất bại của Pháp ở Cao Bằng và Điện Biên Phủ, cuộc di cư vào Nam, việc rút chạy của quân Pháp...

Loan cũng không phải là một người có ước vọng cao xa, làm những điều to tát. Cô chỉ có mong muốn, trước hết là sinh tồn, sau đó là được làm một người phụ nữ bình thường, được quyền chọn lựa hạnh phúc của mình, làm một người mẹ bình thường chăm lo cho con cái. Nhưng cuộc sống của cô luôn bị bủa vây bởi cái nghèo, bởi chiến tranh, bởi hủ tục, bởi thói xấu và cả sự tàn ác của con người.

Trong cuộc đời của mình, Loan đã trải qua không biết bao thăng trầm, thử thách của cuộc sống. nhiều lúc như từ cõi chết trở về. Tuy nhiên sau mỗi lúc bị dập vùi, sau mỗi bất hạnh cô đều mạnh mẽ hơn lên, nhờ vào ý chí và nghị lực hiếm có, bằng tình yêu cuộc sống, bằng niềm tin vào tương lai và tin vào số phận định trước của mình.

Cuốn sách đề cập nhiều đến yếu tố định mệnh. Dường như cuộc đời của Loan là một chuỗi các yếu tố do định mệnh sắp đặt. Không biết bao nhiêu lần cô thoát chết chỉ trong gang tấc, dường như nhờ vào những ngẫu nhiên may mắn, “trong cái rủi có cái may”, hay nhờ vào linh cảm đặc biệt. Cuộc đời của Loan như được tái sinh nhiều lần, khi bị lính Nhật đâm kiếm vào bụng, khi bị anh trai đánh thập tử nhất sinh, khi gặp tai nạn tưởng như đã chết, khi bị cô ruột lừa bán cho nhà thổ, khi bị chó dại cắn, khi bị chồng chưa cưới phản bội, khi nhà bị đốt, khi bị tra tấn trong ngục, khi mất con gái đầu...

Khi đã sang Pháp đoàn tụ cùng chồng, số phận vẫn chưa buông tha Loan: Cuộc chiến khủng khiếp ở Algeria, cuộc sống bần hàn với việc chu toàn cuộc sống cho một gia đình có 5 đứa con khi chồng còn đi lính hay khi chưa tìm được một công việc thích hợp, sự ghẻ lạnh và phân biệt đối xử ở xứ người… Từ Đậu Thị Cúc (tên khai sinh) trở thành Loan (tên con gái) là một sự hoá thân, từ đây cô trở thành một người khác, mạnh mẽ hơn.

Tác giả Isabelle Muller

Trong cuộc đời đầy khổ đau của mình, có những gặp gỡ như là những cuộc gặp của số phận đã tiếp thêm sức mạnh cho cô, những người bạn, những người tốt đã giúp đỡ và cưu mang cô trong lúc khó khăn như ông Hương, như cô Bé, và cả những người đã mang đến cho cô năng lượng tinh thần mới như ông Phan, và trên hết là gia đình, những đứa con là nguồn động lực vô tận cho Loan để cô vượt trên hết mọi khổ đau và bi kịch, vững vàng xây dựng cuộc sống hạnh phúc và bảo vệ các con của mình.

Cuộc đời "bể dâu" của Loan cùng với những yếu tố định mệnh trong câu chuyện khiến tôi liên tưởng tới thân phận nàng Kiều của Nguyễn Du, bên cạnh đó nhân vật Loan đồng thời cũng lại rất gần với nhân vật Angélique nổi loạn trong tiểu thuyết Tình sử Angélique của Sergeanne Golon, một Angélique Việt Nam trong vai trò người mẹ, bản lĩnh đấu tranh vì những đứa con của mình. Trong quan niệm truyền thống Trung Hoa, Loan là biểu tượng của sự bảo vệ tuyệt đối.

Tác giả Isabelle Muller và nguyên Phó Chủ tịch nước Trương Mỹ Hoa

Nguyên Phó Chủ tịch nước Trương Mỹ Hoa, là người giúp cho cuốn sách của Isabelle Muller đến với độc giả Việt Nam. Bà Trương Mỹ Hoa khám phá ra cuốn sách trong một chuyến công tác ở châu Âu vào tháng 8 năm 2016, khi gặp Isabelle Muller ở Frankfurt về việc hợp tác giữa Quỹ Học bổng Vừ A Dính do bà làm chủ tịch và Quỹ Loan của chị Isabelle Muller. Bà có sự đồng cảm đặc biệt với câu chuyện của Loan, cảm phục một người phụ nữ bình thường đã làm nên những điều phi thường, và cho rằng đây là cuốn sách mà thế hệ trẻ Việt Nam cần phải đọc để hiểu biết về lịch sử đất nước mình.

Isabelle Müller là con gái út của Loan, từ năm 6 tuổi chị đã được nghe những câu chuyện mẹ kể, đến năm 15 tuổi thì bắt đầu ghi chép các tư liệu về mẹ, và 30 năm sau, chị bắt tay vào viết quyển sách Loan - Từ cuộc đời của một con chim Phượng Hoàng. Năm 1990, chị trở về Việt Nam lần đầu tiên với mẹ, và từ 2016 là các chuyến đi thường xuyên để giúp đỡ trẻ em vùng cao Việt Nam. Tái hiện lại cuộc đời của mẹ trên những trang sách, đối với chị Isabelle Muller, đó là cách để chia sẻ một "di sản gia đình" và cũng là cách đưa mẹ trở về gần hơn với quê hương Việt Nam.

Việc làm của chị đặc biệt ý nghĩa hơn khi thành lập Quỹ Loan (Loan Stiftung), trong đó toàn bộ tiền nhuận bút từ cuốn sách (bản gốc tiếng Đức phát hành ở Đức và bản dịch tiếng Việt do Trương Hồng Quang dịch, Nhà Xuất bản Trẻ phát hành ở Việt Nam) đều đưa hết vào quỹ để xây dựng cơ sở hạ tầng cho học sinh miền núi cao Hà Giang và Cao Bằng. Từ trải nghiệm của hai cuộc đời, mẹ chị và chị về khao khát được hiểu biết, được học hành, chị đang xây dựng và phát triển Quỹ Loan với thông điệp: "Nếu như những thăng trầm của cuộc sống là nền tảng cho sự phát triển tâm hồn của chúng ta thì giáo dục chính là cơ sở cho một nền hòa bình vững chắc. Bởi bất kì ai đã từng thấy được vẻ đẹp thần thánh của thế giới này đều không bao giờ cho phép vẻ đẹp đó bị phá hủy".