Những mâm cỗ với thế "gà bay”, "gà quỳ”, "gà cưỡi mình rùa" được bày biện hết sức cầu kỳ, đẹp mắt dâng cúng tổ tiên vào dịp rằm tháng Giêng đã trở thành thông lệ đối với nhiều gia đình, dòng họ tại xã Thạch Châu và một số địa phương ở Lộc Hà. Ảnh: Huy Tùng.
Có mặt tại dòng họ Lê Văn (thôn Kim Ngọc - xã Thạch Châu) ngày 13 tháng giêng âm lịch, nhiều người không khỏi ngỡ ngàng vì vẻ độc đáo của những mâm cỗ cũng được chồng cao, những con gà cúng được tạo thế cầu kỳ, lạ mắt.
Để hoàn thành tác phẩm mâm cỗ 7 tầng "gà đậu cành trúc", cha con anh Quý phải dậy từ 4h sáng chuẩn bị
Đang hoàn thiện công đoạn trang trí cuối cùng cho tác phẩm “gà đậu cành trúc”, anh Lê Văn Quý - một người con của dòng họ cho biết: “Năm nay, dòng họ chúng tôi khánh thành nhà thờ, con cháu nội ngoại trong Nam ngoài Bắc đều về dự nên không chỉ làm cỗ xôi gà ‘bay” như các năm trước, dòng họ còn tổ chức thi chồng cỗ cao với nhiều mâm cỗ công phu. Để có được mâm cỗ cao 7 tầng với những chú gà tạo thế cặp giò thẳng đứng, đôi cánh vươn bay trên cành trúc như thế này, cha con tôi phải dậy từ 4h sáng để làm cho kịp giờ hành lễ tối nay”.
Gà làm lễ vật trên mâm cỗ "gà bay" phải được chọn lựa rất kĩ càng với cân nặng đủ lớn, đẹp mã và tạo thế kỳ công, kỹ thuật cao
Với mâm cỗ cúng thì gà vẫn là hạng mục quan trọng nhất. Để hoàn thành được một con gà thế đứng, quỳ, bay… đáp ứng đúng yêu cầu phải mất khoảng 3 tiếng đồng hồ và không phải ai cũng làm được.
Theo chia sẻ của những người có thâm niên làm gà cúng trong họ thì gà chọn làm cỗ “gà bay” phải được lựa chọn kỹ càng. Gà được tìm mua khắp các địa phương trong tỉnh, thậm chí phải đặt tận Nghệ An, Thanh Hóa trước cả tháng trời, gà già với trọng lượng khoảng 4 -6 kg, đẹp mã. Chọn mua gà không phải dễ, phải là người thông thạo để nhìn con gà còn sống là biết được khi tạo thế có đẹp hay không. Khâu cắt tiết, vặt lông phải hết sức cẩn thận để không làm ảnh hưởng đến da gà. Sau khi làm sạch, gà được tạo thế bay, quỳ, đứng, ngồi… với sự hỗ trợ của dây thép, lạt giang.
Khâu bày biện mâm cỗ cũng lắm công phu
Công đoạn luộc gà cũng lắm công phu và bí quyết “gia truyền”. Anh Lê Văn Quý cho biết: “Phải dùng loại nồi chuyên dụng, kích thước lớn. Khi luộc phải căn chỉnh lửa, thời gian sao cho phù hợp để gà vừa chín mà không bị nứt. Muốn gà giữ được màu sắc tươi sáng, không bị thâm đen cũng phải biết cách ngâm gà qua nước muối pha loãng với tỷ lệ hợp lý.”
Nếu làm gà, tạo thế gà đòi hỏi công phu và kỹ thuật cao thì trang trí, bày biện mâm cỗ cũng khó không kém. Những người khéo tay, cẩn thận nhất sẽ được chọn để bày mâm cỗ, xếp tầng vật phẩm, trang trí ở từ đường.
Những chú gà được bày quay mặt vào từ đường theo nguyên tắc "chuối ra, gà vào"
Với bàn tay khéo léo, không chỉ gà cúng được tạo hình theo các tư thế mới lạ, con cháu dòng họ còn nghĩ ra những cách bày biện rất độc đáo như gà ngậm hoa, gà đứng trên mình rùa, gà đậu cành đào, cành mai… khiến nhiều người trầm trồ, xuýt xoa.
Cùng với gà, bánh chưng, bánh dày, hoa quả, cau trầu… cũng được dùng để trang trí nên những mâm cỗ nhiều tầng trang trọng, phong phú và mang tính nghệ thuật cao.
Dưới bàn tay khéo léo của người làm, gà được tạo hình nhiều thế độc đáo như gà đứng trên mình rùa, gà đậu cành đào, cành mai, gà ngậm hoa...
Ở xã Thạch Châu không chỉ có dòng họ Lê Văn mà một số dòng họ khác cũng có tục làm cỗ “gà bay” vào các dịp lễ quan trọng như tết, rằm tháng giêng, rằm tháng bảy, khánh thành nhà thờ họ…
Anh Lê Quang Bằng - người dòng họ Lê Quang (thôn Châu Thượng) cho biết: “Sinh sống và làm việc ở thành phố nhưng mỗi dịp lễ tết, gia đình tôi đều về nhà thờ họ để thắp hương, xem hội thi cỗ gà bay của các anh em trong họ và các dòng họ khác trong xã.”
Cùng với gà, bánh chưng, bánh dầy, hoa quả... cũng được sử dụng để làm nên những cỗ cúng nhiều tầng trang trọng, đẹp mắt
Ngoài thể hiện sự tài hoa, tâm huyết của người làm và lòng thành kính tổ tiên, tục bày mâm cúng, chồng cỗ tầng cao ở xã Thạch Châu là một nét văn hóa riêng có, là dịp để con cháu tề tựu, gặp mặt đông đủ sau một năm đi làm ăn xa.
Cùng chiêm ngưỡng một số hình ảnh mâm cỗ cúng rằm thắng Giêng độc đáo của người dân Thạch Châu:
"Phi đội gà bay" che lọng
Gà ngậm hoa cúc...
Gà đậu cành trúc
Gà quỳ
Mâm cỗ nhiều tầng
Nhiều vật phẩm được dâng lên bàn thờ tổ tiên ngày rằm
